સુપ્રીમ કોર્ટે ઉત્તર પ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ, ગુજરાત સહિત દેશના અનેક રાજ્યોમાં બુલડોઝરની કાર્યવાહીને લઈને મહત્વનો નિર્ણય આપ્યો છે. કોર્ટે કહ્યું કે કોઈપણ પરિવાર માટે ઘરનું માલિકીનું સપનું હોય છે અને તે વર્ષોની મહેનત પછી બને છે. તેથી, કોઈનું ઘર ફક્ત એટલા માટે તોડી શકાય નહીં કારણ કે તે કોઈ કેસમાં આરોપી અથવા દોષિત છે. બેન્ચે કહ્યું કે વહીવટીતંત્ર ન્યાયાધીશ ન બની શકે અને કોઈની મિલકત માત્ર એટલા માટે તોડી ન શકાય કારણ કે સંબંધિત વ્યક્તિ આરોપી અથવા દોષિત છે. જસ્ટીસ બીઆર ગવઈ અને જસ્ટીસ કેવી વિશ્વનાથનની બેંચે કહ્યું કે બદલો લેવા માટે બુલડોઝરની કાર્યવાહી કરી શકાય નહીં.
કોર્ટે કહ્યું કે ઘર એ મૂળભૂત અધિકાર છે અને નિયમોનું પાલન કર્યા વિના તેને છીનવી શકાય નહીં. તેમણે કહ્યું કે મનસ્વી કાર્યવાહીને બદલે નિયમોનું પાલન કરવું જોઈએ. બેન્ચે કહ્યું, ‘સરકારમાં જનતાનો વિશ્વાસ તેના પર નિર્ભર કરે છે કે તે લોકો પ્રત્યે કેટલી જવાબદાર છે અને તે તેમના અધિકારોનું કેટલું રક્ષણ કરે છે. તેમની મિલકતો પણ સુરક્ષિત હોવી જોઈએ. કોર્ટે કહ્યું કે વહીવટીતંત્ર ન્યાયાધીશ ન બની શકે અને કાયદાકીય પ્રક્રિયાને અનુસર્યા વિના બુલડોઝરની કાર્યવાહી જેવી બાબતો થઈ શકે નહીં. એટલું જ નહીં, બંધારણની કલમ ૧૪૨નો ઉપયોગ કરીને સુપ્રીમ કોર્ટે બુલડોઝરની કાર્યવાહીને લઈને સમગ્ર દેશ માટે માર્ગદર્શિકા નક્કી કરી છે.
કોર્ટે કહ્યું કે, લેખિત સૂચના આપ્યા વિના કોઈની મિલકત તોડી ન શકાય. આ નોટિસ ઓછામાં ઓછા ૧૫ દિવસ પહેલા મળવી જોઈએ. આ રજિસ્ટર્ડ પોસ્ટ દ્વારા મોકલવું જાઈએ અને સંબંધિત બિલ્ડીંગ પર પણ પેસ્ટ કરવું જોઈએ. એ પણ જણાવવું જોઈએ કે શા માટે ઈમારત તોડી પાડવામાં આવી રહી છે. આ જ નોટિસમાં એ પણ જણાવવાનું રહેશે કે આ કાર્યવાહીને રોકવા માટે શું કરી શકાય.
કોઈપણ મિલકત પર બુલડોઝિંગ કાર્યવાહી કરતા પહેલા, તેના માલિકની વ્યક્તિગત સુનાવણી કરવી પડશે. આ સિવાય અધિકારીઓએ આદેશ વિશે મૌખિક માહિતી આપવાની રહેશે. બુલડોઝરની કાર્યવાહીની વિડિયોગ્રાફી પણ કરવામાં આવશે જેથી કોર્ટની માર્ગદર્શિકાનું પાલન થયું કે નહીં તે અંગે પુરાવા મળી શકે.
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે સંપત્તિ પર મનસ્વી રીતે બુલડોઝરનો ઉપયોગ કરવા બદલ અધિકારીઓને જવાબદાર ગણવામાં આવશે. જો કોઈ અધિકારી મનસ્વી અને ગેરકાયદેસર પગલાં લેશે તો તેને સજા થશે. ગુના માટે સજા કરવી એ કોર્ટનું કામ છે. આરોપી અને દોષિતોને પણ અમુક અધિકારો હોય છે. માત્ર આરોપી હોવાના કારણે ઘર તોડી પાડવું એ કાયદાનું ઉલ્લંઘન છે.
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું છે કે જો કોઈ વ્યક્તિનું ઘર મનસ્વી રીતે તોડી પાડવામાં આવે તો તેને વળતર મળવું જાઈએ. કાયદાકીય પ્રક્રિયા વિના બુલડોઝર ચલાવવું એ ગેરબંધારણીય છે. એક વ્યક્તિની ભૂલની સજા આખા પરિવારને ન આપી શકાય. જો એક જ આરોપી હોય તો આખા પરિવાર પાસેથી ઘર કેમ છીનવી લેવાય?
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે બુલડોઝરની કાર્યવાહી પહેલા આરોપીની બાજુ સાંભળવી જોઈએ. નિયમ મુજબ નોટિસ જારી કરવી જોઈએ. નોટિસ રજિસ્ટર્ડ પોસ્ટ દ્વારા મોકલવી જોઈએ અને ઘર પર ચોંટાડવી જોઈએ. કાર્યવાહી કરતા પહેલા ૧૫ દિવસનો સમય મેળવો. નોટિસ અંગેની માહિતી જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટને પણ આપવાની રહેશે. આરોપીઓને ગેરકાયદે બાંધકામ દૂર કરવાની તક મળવી જોઈએ.
સર્વોચ્ચ અદાલતે કહ્યું કે જો જાહેર જમીન પર અતિક્રમણ કરવામાં આવશે તો સૂચનાઓ લાગુ થશે નહીં. ડિમોલિશનની કાર્યવાહીની વીડિયોગ્રાફી કરવામાં આવશે. લોકોને જાતે જ ગેરકાયદે બાંધકામ દૂર કરવાની તક મળવી જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે ડિમોલિશનનો આદેશ ડિજિટલ પોર્ટલ પર પોસ્ટ કરવામાં આવે. આ આદેશ સામે અપીલ કરવાનો સમય મળવો જોઈએ. કારણ બતાવો નોટિસ વિના બુલડોઝર ચલાવવું જોઈએ નહીં.
જો ડિમોલિશનનો આદેશ પસાર કરવામાં આવે તો, આ હુકમ સામે અપીલ કરવા માટે સમય આપવો જોઈએ. અપીલ વિના રાતોરાત ડિમોલિશન પછી મહિલાઓ અને બાળકોને રસ્તાઓ પર જોવું એ સુખદ દૃશ્ય નથી.રજિસ્ટર્ડ પોસ્ટ દ્વારા માલિકને નોટિસ મોકલવામાં આવશે અને સ્ટ્રક્ચરની બહાર પોસ્ટ કરવામાં આવશે. નોટિસની તારીખથી સમયગાળો નોટિસની સેવાની તારીખથી ૧૫ દિવસનો રહેશે.કલેક્ટર અને ડીએમ મ્યુનિસિપલ ઈમારતોના ડિમોલિશન વગેરેના ઈન્ચાર્જ નોડલ અધિકારીઓની નિમણૂક કરશે. નોટિસમાં ઉલ્લંઘનની પ્રકૃતિ, વ્યક્તિગત સુનાવણીની તારીખ અને જેમની સમક્ષ સુનાવણી નક્કી કરવામાં આવી છે તે શામેલ હશે અને તે સ્પષ્ટ ડિજિટલ પોર્ટલ પર ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવશે જ્યાં નોટિસની વિગતો અને તેમાં પસાર કરાયેલ આદેશ ઉપલબ્ધ હશે.
ઓથોરિટી વ્યક્તિગત સુનાવણી કરશે અને તમામ મિનિટો રેકોર્ડ કરવામાં આવશે અને ત્યારબાદ અંતિમ આદેશ પસાર કરવામાં આવશે/ તેમાં ગેરકાયદે બાંધકામ કમ્પાઉન્ડેબલ છે કે કેમ તે
અંગેનો જવાબ હોવો જોઈએ, અને જો માત્ર એક ભાગ કમ્પાઉન્ડેબલ ન હોવાનું જણાયું છે અને તે તોડી પાડવાનો હેતુ શું છે?
ઓર્ડર ડિજિટલ પોર્ટલ પર દર્શાવવામાં આવશે. માલિકને ઓર્ડરના ૧૫ દિવસની અંદર અનધિકૃત માળખું તોડી પાડવા અથવા દૂર કરવાની તક આપવામાં આવશે અને જો એપેલેટ બોડીએ ઓર્ડર પર સ્ટે ન મૂક્યો હોય, તો ડિમોલિશન પગલું મુજબનું હશે.
ડિમોલિશનની કાર્યવાહીની વીડિયોગ્રાફી કરવામાં આવશે. વિડિઓ સુરક્ષિત હોવી જોઈએ. આ ડિમોલિશન રિપોર્ટ મ્યુનિસિપલ કમિશનરને મોકલવો જોઈએ.તમામ સૂચનાઓનું પાલન કરવું આવશ્યક છે અને આ સૂચનાઓનું પાલન ન કરવાથી તિરસ્કાર અને કાર્યવાહીની કાર્યવાહી થશે અને સત્તાવાળાઓ તેમના પોતાના ખર્ચે તોડી પાડવામાં આવેલી મિલકત વળતર સહિત પરત કરવા માટે જવાબદાર રહેશે.આ બાબતે તમામ મુખ્ય સચિવોને સૂચનાઓ આપવામાં આવે.
