પ્રસ્તાવના:
સુક્ષ્મ તત્વોઃ
જેવા કે લોહ, જસત, તાંબુ, મેંગેનીઝ, મોલીબ્ડેથનમ, બોરોન જેની બહુ ઓછા પ્રમાણમાં શાકભાજીનાં પાકોને જરૂરીયાત હોવાથી સુક્ષ્મ તત્વો તરીકે ઓળખીએ છીએ. સુક્ષ્મ પ્રમાણમાં જરૂરીયાત હોવા છતા છોડનાં વિકાસ અને વૃદ્ધિમાં મુખ્ય છ અને ગૌણ તત્વો. (નાઈટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટાશ, કેલ્શીલયમ, મેગ્નેશીયમ, ગંધક) જેવા આવશ્યક પોષક તત્વો જેટલુ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. મુખ્ય અને ગૌણ તત્વોની જેમ સુક્ષ્મ તત્વોનાં ઉણપના કારણે વૃદ્ધિ અને વિકાસ તો અટકે છે તે ઉપરાંત પાકનું ઉત્પાદન પણ ઘટે છે. જો આ સુક્ષ્મ તત્વોનું પ્રમાણ જમીનમાં વધી જાય તો પણ તેની પાક ઉત્પાદનમાં આડઅસર જોવા મળે છે. તેથી સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપ તથા વધારે માત્રામાં પૂર્તિ શાકભાજીનાં પાકોને નુકસાન પહોંચાડે છે.
ગુજરાત રાજયની જમીનોમાં કુલ વાવેતર વિસ્તારમાં ૬૯ ટકા વિસ્તારમાં જસતની ઉણપ અને પ૯ ટકા વિસ્તારમાં લોહની ઉણપ જણાય છે. ઉત્તર ગુજરાત, કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્રની ચૂનાયુકત જમીનમાં જસત અને લોહની ઉણપ સવિશેષ જોવા મળે છે. ગુજરાતમાં મેંગેનીઝ, તાંબુ, બોરોન અને મોલીબ્ડેની અપૂરતાવાળો વિસ્તાર અનુક્રમે ૧૭, ૧ર, ૬ અને ૧૦ ટકાનો નોંધાયેલ છે.
જમીનમાં પોષક તત્વોની લભ્યતાને અસર કરતા પરિબળો:
જમીનમાં પોષક તત્વોની લભ્યતા મુખ્યત્વે (૧) જમીનનો અમ્લતા આંક (ર) ઝીણી માટીનું પ્રમાણ (૩) મુકત ચૂનો (૪) સેન્દ્રિય તત્વ (પ) જમીનનો ભેજ (૬) જમીનનું ઉષ્ણતામાન (૭) તત્વો સાથે પારસ્પરિક સંબંધ, જેવા અનેક પરિબળો ઉપર આધાર રાખે છે. ખાસ કરીને સુક્ષ્મ તત્વોથ્ની ખામી હલકી પ્રતની રેતાળ, ખડકાળ, પથ્થરિયા, ચૂનાવાળી તેમજ ઓછા નિતારવાળી ક્ષારીય જમીનો કે અમ્લતા આંક ઉંચો હોય તેવી ભાસ્મીક જમીનમાં તેમજ જમીનના ઉપલા પડનું ધોવાણ થયેલ હોય તેવી જમીનમાં વર્તાય છે. શાકભાજીનાં જુદા જુદા પાકોની જરૂરીયાત ઉણપની પરિસ્થિતીની વિસ્તૃત માહિતી નીચે કોઠામાં આપેલ છે.
શાકભાજીનાં પાકોનો પ્રતિભાવઃ
શાકભાજીનાં પાકો સુક્ષ્મ તત્વોને સારો પ્રતિભાવ આપે છે તથા સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપનાં ચિન્હો તથા લક્ષણો જુદી જુદી શાકભાજીમાં જુદા જુદા જોવા મળે છે. જો સુક્ષ્મ તત્વો ઓછા અથવા અપૂરતા પ્રમાણમાં હશે તો તે સુક્ષ્મ તત્વોની પૂર્તિને વધારે પ્રમાણમાં પ્રતિભાવ મળશે પરંતુ જો પૂરતા પ્રમાણમાં જમીનમાં હશે તો તે સુક્ષ્મતત્વોની પૂર્તિને પ્રતિભાવ મળશે નહી. તે જ રીતે, શાકભાજીનાં પાકોમાં સુક્ષ્મ તત્વોની વધારે પ્રમાણમાં જરૂરીયાત હશે તે પાકોને સુક્ષ્મ તત્વોનો પ્રતિભાવ મળશે. અને જે પાકોને સુક્ષ્મ તત્વોની જરૂરીયાત નહી હોય તે પાકોને પ્રતિભાવ મળશે નહી. આથી સુક્ષ્મ તત્વોનો પ્રતિભાવ જે તે પાકોની જરૂરીયાત તથા જમીનમાં રહેલ પ્રમાણ ઉપર આધારિત છે. દા.ત. શાકભાજીમાં બોરોનની બહોળા પ્રમાણમાં ઉણપ જોવા મળે છે. જેથી બોરોનની ઉણપવાળી જમીન પર ફલાવર તથા કંદમૂળ જેવા પાકોને વધારે પ્રમાણમાં જરૂરીયાત હોવાથી વધારે પ્રતિભાવ મળે છે. કાકડી, વાલ, વટાણા જેવા પાકોને ઓછા પ્રમાણમાં બોરોનની જરૂરીયાત હોવાથી બોરોનનો પ્રતિભાવ ઓછા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. શાકભાજીમાં સુક્ષ્મ તત્વોનો પ્રતિભાવ, જમીનમાં રહેલા સુક્ષ્મ પોષક તત્વો કરતા જમીનની પરિસ્થિતી તથા બીજા પરિબળો વધારે જવાબદાર છે. સામાન્ય રીતે સુક્ષ્મ તત્વોની લભ્યતા મુખ્યત્વે જમીનની અમ્લીય (પી.એચ.) આંક ઉપર વધારે નિર્ભર કરે છે. જો જમીનનો અમ્લીય આંક ૬ અને ૬.૮ની વચ્ચે હોય તો સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપ કોઈ ખાસ પરિસ્થિતી સિવાય જોવા મળતી નથી. જમીનમાં સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપ હોય તેવી જમીન પર શાકભાજી પાકોનું વાવેતર કરવામાં આવે તો પાકોમાં જીવનકાળ દરમિયાન ઉણપ વર્તાય. સુક્ષ્મ પોષક તત્વોમાં લાક્ષણિક ઉણપનાં ચિન્હો છોડનાં ચોક્કસ ભાગ ઉપર જોવા મળે છે. આમ, છોડ ઉપર આવતા સામાન્ય ઉણપનાં ચિન્હોને આધારે સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપ નકકી કરી શકાય છે. (ક્રમશઃ)
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :જસત: ઓછા પ્રમાણમાં સેન્દ્રિય પદાર્થનું હોવું, અમ્લીય આંક ૭ કરતા ઓછો, ફોસ્ફરસનું વધારે પ્રમાણ, વધારે સેન્દ્રિય જમીન, વધારે સમય ભેજ રહેવો.
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :મેંગેનીઝ:ઓછા પ્રમાણમાં સેન્દ્રિય પદાર્થનું હોવું, અમ્લીય આંક ૭ કરતા ઓછો, ફોસ્ફરસનું વધારે પ્રમાણ, વધારે સેન્દ્રિય જમીન, વધારે સમય ભેજ રહેવો.
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :બોરોન: ઓછા પ્રમાણમાં સેન્દ્રિય પદાર્થ, ૭.૪ કરતા વધારે અમ્લીય આંક, ઘસારો પહોંચેલી જમીન, રેતાળ જમીન, દુકાળ જેવી પરિસ્થિતી
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :લોહ તત્વ: ૭.૪ કરતા વધારે અમ્લીય આંક, વધારે સમય જમીનમાં ભેજ રહેવો, કેલકેરીયસ જમીન
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :મોલીબ્ડેનમ: અમ્લીય જમીન (અમ્લીય આંક પ.પ કરતા નીચો), વધારે પ્રમાણમાં ઘસારો પામેલી જમીન
કોઠો ૧ સુક્ષ્મ તત્વોની ઉણપની પરિસ્થિતી અને પરિબળો: ઉણપની પરિસ્થિતિ :મોલીબ્ડેનમ:કોપર:રેતાળ જમીન, સેન્યિકા જમીન, વધારે ઓછા પ્રમાણમાં અમ્લીય આંક, ચૂનાયુકત જમીન
